Ang "Filibusterismo", ni José Rizal

Nang kinagabihán ng̃ Sábado ring yaón, ang insík na si Quiroga na nagnanasàng makapagtatag ng̃ isáng consulado ng̃ kaniyáng bansâ, ay naghandâ ng̃ isáng hapunan sa itaás ng̃ kaniyáng tindahan na nasa daang Escolta. Maraming dumaló sa kaniyáng pistá: mg̃a prayle, mg̃a kawaní, mg̃a militar, mg̃a mang̃ang̃alakal, lahát ng̃ kaniyáng mg̃a sukì, mg̃a kasamá ó mg̃a ninong, ay pawàng nang̃aroroon; ang kaniyáng tindahan ay siyáng kinukunan ng̃ lahát ng̃ kailang̃an ng̃ mg̃a kura at ng̃ mg̃a kombento, tumatanggáp ng̃ vale ng̃ lahát ng̃ kawaní, mayroon siyáng matatapát na alagád na [147]masunurin at masisipag. Ang mg̃a prayle ay hindî nang̃ang̃aníng̃aníng dumaan ng̃ mg̃a buô buông oras sa kaniyáng tindahan, magíng sa pook na tanáw ng̃ madlâ, magíng sa mg̃a silíd na nasa loob, na, may mg̃a kaayaayang kapulong....

Nang gabí ng̃âng iyon, ang kabahayán ay may katang̃ìtang̃ìng anyô. Namumunô sa mg̃a prayle at mg̃a kawaní na nang̃akaluklók sa mg̃a uupáng Viena at mg̃a mumuntîng bangkông maitím ang kahoy at ang uupán ay marmol na galing sa Cantón, sa haráp ng̃ mg̃a mumuntîng dulang na parisukat, at nang̃aglalarô ng̃ tresillo ó nang̃ag-uusap usap, sa tulong ng̃ maníngníng na liwanag ng̃ mg̃a ginintûáng lámpara ó ng̃ kukutakutatap na ilaw ng̃ mg̃a parol insík na may matitingkád na palamutìng borlas na sutlâ. Sa mg̃a dingdíng ay magulóng nagkakahalò ang mg̃a pánooríng payapà at bugháwin na gawâng Cantón at Hongkong, na kasama ng̃ mg̃a cromo ng̃ mg̃a babaing naglilingkód sa mg̃a sultán, mg̃a babaing halos hubád, mg̃a larawan ng̃ Cristo na mukhâng babai, ng̃ kamatayan ng̃ banal at ng̃ makasalanan, na pawàng yarì sa mg̃a pagawàang hudio sa Alemania upang ipagbilí sa mg̃a bayang katóliko. Naroroón din ang mg̃a larawang insík na nasa puláng papel na may isáng lalaking nakaupô na ang anyô’y kagalanggalang, mapayapà at nakang̃itî, sa likuran nitó’y may nakatayông aliping napakapang̃it, na ang pigil ay isáng sibát na ang talím ay malapad at matalas: tinatawag na Mahoma ng̃ mg̃a taga roon at tinatawag na Santiago ng̃ ilán, hindî namin maalaman kung bakit; ang mg̃a insík namán ay hindî nagpapaliwanag tungkol sa pagkakakilalang iyon sa dalawáng pang̃alan. Mang̃a putók ng̃ botella ng̃ Champagne, bunggûan ng̃ mg̃a kopa, tawanan, usok ng̃ tabako at isáng tang̃ìng amóy ng̃ bahay insík, na may halòng pebete, apian at mg̃a imbák na bung̃ang kahoy ang nagiging kabuôan ng̃ lahát ng̃ iyon.

Suot warì’y mandarín, na bugháw ang borlas ng̃ kopià, ay nagpapalakadlakad sa mg̃a silíd, si insík Quiroga, na tuwíd at unát na unát, na pasulyápsulyáp na warìng sinisiyasat kung walâng nangduduwit ng̃ anó mán. Datapwâ’y kahì’t na tagláy ang gayóng dî pagtitiwalàng likás sa kaniyá ay nakikipagkamayan, binabatì ang ilán sa tulong ng̃ mg̃a masuyò at pakumbabâng ng̃itî, at ang ilán ay batìng mapag-ampón, at ang ibá’y batìng palibák na warìng ang ibig sabihin ay:

[148]—¡Alám ko na! hindî kayó naparito ng̃ dahil sa akin kundî dahil sa aking hapunan.

May katwiran si insík Quiroga. Yaong matabâng ginoo na pumupuri sa kaniyá at nagsasabi ng̃ pang̃ang̃ailang̃an ng̃ isáng konsulado ng̃ insík dito sa Maynilà, na ang ibig mandíng sabihin ay walâng makagaganáp sa katungkulang iyón liban na kay Quiroga, ay si G. Gonzalez na pumipirmang Pitilí kung tinutuligsâ sa mg̃a tudlíng ng̃ pahayagan ang pagparito ng̃ insík. Yaóng isá na may kagulang̃an na at sinisiyasat na malapit na malapit ang mg̃a bagay bagay, ang mg̃a lámpara, at mg̃a cuadro, at ibp., at ng̃umíng̃iwî at bumubulalás ng̃ padustâ, ay si G. Timoteo Pelaez, amá ni Juanito, máng̃ang̃alakál na nang̃ang̃alandakan ng̃ laban sa pakikiagáw ng̃ mg̃a insík na naghahapay sa kaniyáng kalakal. At ang isá, ang nasa dako pa roon, iyóng kayumanggíng ginoo, payát, na ang paning̃ín ay magasláw at banayad ang ng̃itî, ay yaón ang bantóg na may kagagawán ng̃ ukol sa mg̃a pisong mehikano na nagbigáy ng̃ dî kakauntîng samâ ng̃ loob sa isáng kinakalong ni Quiroga; ang kawaníng iyon ay kilalá sa Maynilà dahil sa katalasan! Ang nasa malayòlayô pa, yaóng kung tuming̃ín ay pairáp at hindî husáy ang bigote ay siyang kawaníng kiníkilalang lalòng karapatdapat sapagkâ’t nagkaroón ng̃ katapang̃ang magsalitâ ng̃ laban sa pang̃ang̃alakal ng̃ mg̃a billete sa lotería na ginágawâ ni Quiroga at ng̃ isáng babaing bantóg sa mg̃a lipunán sa Maynila. Sadyâ ng̃âng kung hindî man ang kalahatì ay ang dalawá ng̃ katlông bahagi ng̃ mg̃a billete ay dinádalá sa kainsikán at ang nálalabíng kauntî sa Maynilà ay ipinagbíbilíng may patong na sikolo. Lubós ang pananalig ng̃ tinurang ginoo na sa balang araw ay mápapasa-kaniyá ang pinakamalakíng tamà, kayâ’t muhîng muhî sa mg̃a gayóng kagagawán.

Samantala namá’y nagtatapós ang hapunan. Mulâ sa kakainán ay umaabot sa kabahayán ang mg̃a bahagi ng̃ talumpatì, tawanan, mg̃a pagsalangsáng, halakhakan.... Ang pang̃alan ni Quiroga ay paulit-ulit na nádiding̃íg, na kahalò ng̃ mg̃a salitâng consul, pagpapantáypantáy, mg̃a karapatán....

Ang may pigíng, na hindî kumakain ng̃ lutòng Europa, ay nakikitunggâ na lamang maminsánminsán sa kaniyáng mg̃a panaohin, at nang̃ang̃akòng makikisabáy sa pagkain ng̃ mg̃a hindî nakadulóg sa unang hain.

[149]Nakapaghapunan na si Simoun ng̃ dumatíng at nakikipag-usap, sa kabahayán, sa iláng máng̃ang̃alakál na nang̃agsisidaíng dahil sa kalagayan ng̃ paghahanap buhay: masamâ ang lakad ng̃ lahát, náhihintô ang pang̃ang̃alakal, ang pakikipagsuklîan sa Europa ay nápakataás ang halagá; nang̃agsisihing̃î ng̃ liwanag sa mag-aalahás ó inuudyukán siyá ng̃ iláng paraan sa pag-asang sasabihin sa Capitan General. Sa bawà’t kaparaanang ipalagáy ay tinutugunán ni Simoun ng̃ isáng ng̃itîng pakutyâ’t paglibák. ¡Ba! ¡kaululán! hanggáng sa nang mamuhî na ang isá, ay itinanóng ang kaniyáng hakà.

—¿Ang aking hakà?—ang tanóng—pag-aralan ninyó kung bakit lumulusog ang ibáng bansâ at gayahan ninyó silá.

—¿At bakit nang̃agsisilusog, G. Simoun?

Kinibít ni Simoun ang kanyáng balikat at hindî sumagót.

—¡Ang mg̃a gawàin sa daong̃an na nakabibigát sa pang̃ang̃alakal at ang daong̃ang hindî mayarìyarì!—ang buntonghing̃á ni G. Timoteo Pelaez—ay isáng kayo ni Guadalupe, gaya ng̃ sabi ng̃ anák ko, na hinahabi at kinakalás.... ang mg̃a buwis....

—¡At dumadaíng kayó!—ang bulalás ng̃ isá—¡At ng̃ayóng kapapasiyá pa lamang ng̃ General ng̃ pagpapagibâ ng̃ mg̃a bahay na pawid! ¡Kayóng may maraming hierro galvanizado!

—Oo—ang sagót ni G. Timoteo—¡ng̃unì’t ang nagugol ko namán sa kapasiyaháng iyán! At sakâ ang pagpapagibâ’y hindî pa gágawin kundî sa loob ng̃ isáng buwán, hanggáng dumatíng ang kurismá; mangyayaring may dumatíng pang ibá.... ang ibig ko sana’y ipagibâ ng̃ayón din, datapwâ’t.... Bukód sa rito, anó ang ibíbilí sa akin ng̃ mg̃a may arì ng̃ bahay na iyán sa pawàng marálitâ?

—Mangyayari ding mábilí ninyó ng̃ murang mura ang kaniláng mg̃a bahay....

—At pagkatapos ay lakaring pawalâng bisà ang kautusán at ipagbilíng mulî, na ibayo ang halagá....! Naiyan ang isáng kalakal!

Si Simoun ay ng̃umitî ng̃ ng̃itî niyang malamlám, at sa dahiláng nákitang sumásalubong din si insík Quiroga ay iniwan ang mg̃a madaing̃ing mang̃ang̃alakál upang batìin ang magiging consul. Bábahagyâ pa lamang siyang nakita nitó ay nawalâ na ang anyông may kasiyahang loob at ang mukhâ’y iginaya sa mg̃a máng̃ang̃alakál, at yumukô ng̃ bahagyâ.

[150]Iginagalang na lubhâ ng̃ insík na si Quiroga ang mag-aalahás, hindî lamang sa dahiláng kilalá niyang mayaman, kundî dahil sa mg̃a bulungbulung̃ang umanó’y kaututang dilà ng̃ Capitán General. Nababalitàng inaayunan ni Simoun ang mg̃a hang̃arin ng̃ insík, kasang-ayon sa ukol sa consulado, at sa gitnâ ng̃ mg̃a banggitin, mg̃a parunggít at mg̃a puntos suspensivos ay tinukoy na siyá ng̃ isáng pamahayagang laban sa insík, sa isáng nábantóg na pakikipagsagutan sa isáng kasamang kampí sa mg̃a may buhók. Idináragdág pa ng̃ ilán kataong malumanay na iniúudyók sa Capitán General ng̃ Eminencia Negra na gamitin ang mg̃a insík sa pagsugpô sa matibay na karang̃alan ng̃ mg̃a tagá rito.

—Upang magíng masunurin ang isáng bayan—aniyá—ay walâng paraang gaya ng̃ duhagihin at ipakilala sa kaniyá ang sariling kaabàan.

Madalîng nagkaroón ng̃ isáng pagkakátaón.

Ang mg̃a balang̃ay ng̃ mg̃a mestiso at ng̃ mg̃a naturales ay nang̃agmamanmanan at ginagamit ang kaniláng katapang̃an at kasipagan sa paghihinalà at dî katiwalàan. Isáng araw, sa misa, ang kapitan sa naturales na nakaupô sa bangkông nasa dakong kanan at lubhâng payát, ay nakaisip na pagpatung̃in ang kaniyáng mg̃a paá, na anyông nonchalant, upang lumakílakí sa warì ang kaniyáng mg̃a pigî at maipamalas ang kaniyáng mainam na sapatos; ang sa mestiso namáng náluluklók sa kabiláng ibayo, sa dahiláng may juanete at hindî mapagpatong ang paa dahil sa katabâán at buyunin ay umanyô namáng ibinikakâ ang kaniyáng mg̃a hità upang málantád ang tiyang nakukulong ng̃ isáng chaleco na walâng kakutón kutón na napapalamutihan ng̃ isáng magandáng tanikalâng gintô at brillante. Ang dalawáng pangkatin ay nagkapakiramdaman at nagsimulâ na ang paghahamok: sa sumunód na pagsisimbá, ang lahát ng̃ mestiso, patî ng̃ mg̃a lalòng payát, ay pawàng may mg̃a buyon at ibinikakàng mabuti ang mg̃a hità na warìng nang̃ang̃abayo: lahát ng̃ naturales ay pinagpatong ang kaníkaniláng paa, sampû ng̃ lalòng matatabâ, kayâ’t may kabisa tulóy na umarinkín. Ang mg̃a insík na nakakita sa kanilá, ay gumamit namán ng̃ kaniláng anyô: nang̃agsiupông gaya ng̃ kung nasa sa kaniláng tindahan, ang isáng paa’y baluktót at nakataás, [151]ang isá’y nakabiting kukuyákuyakoy. Nagkaroón ng̃ mg̃a tutulán, mg̃a kasulatan, mg̃a expediente, at ibp., ang mg̃a kuadrilyero ay matuling nang̃agsipanandata upang pasimulán ang paghahamok ng̃ magkakababayan, ang mg̃a kura ay galák na galák, ang mg̃a kastilà’y nasasayahán at ang lahát ng̃ itó’y pinagkakakitàan ng̃ salapî, hanggáng sa pinigil ng̃ General ang kaguluhan sa pamagitan ng̃ pag-uutos na silá’y mang̃ag-upùang kagaya ng̃ insík, sa dahiláng ang mg̃a itó’y siyáng bumabayad ng̃ lalòng malakí, kahì’t hindî siyáng lalòng katóliko. At dito nangyari ang kagipitan ng̃ mg̃a mestiso at naturales, na, sa dahiláng makikipot ang salawál ay hindî makagaya sa insík. At upang ang nasàng duhagihin silá’y mabunyág, ay ginanáp ang kautusán ng̃ boong karing̃alan at ginamitán ng̃ mg̃a sangkáp, nilibid ang simbahán ng̃ isáng pulutóng na kábayuhan, samantalang ang lahát ng̃ nasa loob ay pinapawisan. Ang usapín ay nakaratíng sa España, ng̃unì’t doo’y náulit ding sa dahiláng ang nagbabayad ng̃ lalóng malakí ay ang mg̃a insík ay mangyayaring pairalin ang kaniláng ibigin sampû sa mg̃a ceremonias religiosas, kahì’t pagkatapos ay tumakwíl sa pananampalataya at libakín ang pagkakristiano. Nasiyaháng loob ang mg̃a naturales at mestiso at pinag-aralan nilá ang hindî pag-aaksayá ng̃ panahón sa mg̃a gayóng bagay na walâng kabuluhán.

Sinuyòsuyò ni Quiroga si Simoun sa tulong ng̃ kaniyáng haluang pananalitâ’t ng̃itîng napakamakumbabâ; ang kaniyáng ting̃ig ay nápakamahimok, paulit-ulit ang kaniyáng yukô, ng̃unì’t pinutol ng̃ mag-aalahás ang kaniyáng pang̃ung̃usap at itinanóng sa kaniyáng biglâ:

—¿Náibigan bagá ang mg̃a galáng?

Sa tanóng na ító’y napawìng warì’y pang̃arap ang siglá ng̃ kalooban ni Quiroga; ang ting̃ig na dating mahimok ay nagíng mahinagpís, lalò pang nagpakáyukôyukô at matapos pinapagdoop ang mg̃a kamáy na itinaas na pantáy mukhâ, anyông pagbatì sa kainsikán, ay dumaíng ng̃:

—¡Uu, sinyó Simoun! ¡akieng lugí, akieng hughóg!

—¿Bakit, insik Quiroga, kayó’y lugi at hughóg? ¡at ganyáng karami ang botella ng̃ champagne at mg̃a panaohin!

Ipinikít ni Quiroga ang kaniyáng mg̃a matá at ng̃umiwî. ¡Hss! Ang nangyari ng̃ hapong iyon, ang nagíng hanggán ng̃ mg̃a galáng, ay nakapaghughóg sa kaniyá. Si Simoun ay ng̃umitî: [152]kapag ang isáng mang̃ang̃alakál na insík ay dumádaíng ay sapagkâ’t mabuti ang lagáy; kapag ang ipinamalas ay warìng mabuting mabuti ang kaniyáng lakad ay sapagkâ’t nakikinikinitá ang isáng pagkalugi ó magtatanang tung̃o sa kanyáng bayan.

—¿Kayó mo hienne alam akieng lugi, akieng hughóg? ¡A, sinyó Simoun, akieng hapay!

At upang lalòng maipabatíd ng̃ insík ang kaniyáng kalagayan ay sinabayán ang salitâng hapay ng̃ anyông pagpapatimbuwang.

Ibig ibig ni Simoun na siya’y pagtawanán, ng̃unì’t nagpigil at sinabing walâ siyáng anó máng nalalaman, walâ, walâng walâ.

Dinalá siyá ni Quiroga sa isáng silíd, na inilapat na mabuti ang pintô, at ipinaliwanag sa kaniyá ang sanhî ng̃ kasawîán ng̃ insík.

Ang tatlóng galáng na brillante na hining̃î kay Simoun upang ipakita sa kaniyáng asawa, ay hindî sadyáng para rito, kaawàawàng india na nakukulóng sa isáng silíd, na warìng isáng babaing insík, kundi para sa isáng magandá at kaayaayang babaing kaibigan ng̃ isáng mataás na tao, na kailang̃an niyá ang tulong, dahil sa isáng kalakal na pagtutubùan niyá ng̃ mg̃a anim na libong piso. At sa dahiláng ang insík ay walâng kabatirán sa mg̃a máiibigan ng̃ babai at nasà niyáng magpakita ng̃ garà, ay hining̃î ang tatlóng pinakamabuting galáng na mayroón ang mag-aalahás, na tatló ó apat na libo ang halagá ng̃ bawà’t isá.

Ang insík ay nag-anyông walâng malay at sa tulong ng̃ kaniyáng mahimok na ng̃itî ay sinabi sa babaing pumilì ng̃ máibigan; ng̃unì’t ang babai, lalòng walâng muwang at lalò pa mandíng mahimok, ay nagpahayag na ibig niyá ang tatló, at kinuhang lahát.

Si Simoun ay humalakhák.

—¡A, sinyolia! ¡akieng lugi, akieng hoghóg!—ang sigáw ng̃ insík na sabáy ang pagtatampál sa sarili ng̃ kaniyáng malíliít na kamáy.

Patuloy din ang mag-aalahás sa katatawa.

—¡Huu! ¡masamâ tao, sigulo híenne tutô sinyola!—ang patuloy ng̃ insík na ginágaláw ang ulong masamâ ang loob—¿Anó? bo hiyâ, kahi insiek sa akieng akó tao, ¡A, sigulo hienne tutô sinyola; kung sigalela belong pa kontî hiyâ!

[153]—Náhuli kayó, náhuli kayó—ang bulalás ni Simoun na sabáy sa pagtumbók ng̃ marahan sa tiyán ng̃ insík.

—At lahát tao hieng̃e utang at hienne mayad ¿anó iyán?—at binilang sa kaniyáng dalirìng may mahahabàng kukó—impelealo, opisiá, tinienti, sunnalo, ¡a, sinyó Simoun, akieng talô, akieng hapay!

—Siyá, siyá na ang kádadaíng—ang sabi ni Simoun—iniligtás ko kayó sa maraming opisyal na humíhing̃î sa inyó ng̃ salapî.... Silá’y pinautang ko ng̃ huwág na kayóng gambalàin at batíd kong hindî nilá akó mababayaran......

—Ng̃unì, sinyó Simoun, kayó pautang sa opisiá, akó pautang sa mamae, sinyola, malinelo, lahát tao......

—¡Masising̃íl din ninyó!

—¿Akieng makásing̃íl? ¡A, sigulo hienne pô ikaw alam! ¡Pagtalo sa sugá walâ na mayad! Mamuti sa inyó melon konsu, maalì habol, akieng walâ....

Si Simoun ay nagiisíp.

—Tingnán ninyó insík Quiroga,—ang sabing warì’y natatang̃á—akó ang manining̃íl ng̃ utang sa inyó ng̃ mg̃a opisiyal at mg̃a marinero, ibigáy ninyó sa akin ang katibayan ng̃ pagkakátanggáp nilá.

Mulîng namighatî si Quiroga; hindî siyá binibigyán kailán man ng̃ katibayan.

—Pag nang̃agsiparitong hihing̃î ng̃ salapî, ay paparoonin ninyó sa akin; ibig kong iligtás kayó.

Napasalamat ng̃ lubós si Quiroga, ng̃unì’t nábalik na namán sa kaniyáng mg̃a pagdaíng, tinukoy ang mg̃a galáng at inulit-ulit ang:

—¡Kung sigalela belon pa hiyà!

—¡Putris!—ang sabi ni Simoun na tinitingnang pasulyáp ang insík na warìng ibig hulàan ang nasa kalooban—nang̃ang̃ailang̃an pa namán akó ng̃ salapî at inaakalà kong mababayaran ninyó akó. Ng̃unì’t ang lahát ay may kagamutan, ayaw kong mahapay kayó ng̃ dahil lamang sa walâng kabuluháng bagay na iyan. Siyá, isáng utang na loob at gágawin kong pitó ang siyám na libong utang ninyó sa akin. Kayó’y nakapagpapasok sa aduana ng̃ lahát ng̃ lámpara, mg̃a bakal, mg̃a pinggán, tansô, mg̃a pisong mehikano; ¿nagbíbigáy kayó ng̃ armas sa mg̃a kombento?

[154]Napaoo ang insík sa tulong ng̃ tang̃ô; ng̃unì’t kailang̃an niyáng sumuhol sa maraming tao.

—¡Lahát akieng bigáy sa Pale!

—Kung gayón ay tingnán ninyó—ang marahang patuloy ni Simoun—kailang̃an kong ipapasok ninyó ang iláng kaha ng̃ pusíl na dumatíng ng̃ayóng gabí.... ibig kong itagò ninyó sa inyóng tindahan; hindî magkakasiyáng lahát sa aking bahay.

Si Quiroga’y nagulumihanan.

—Huwág kayóng masindák, hindî kayó maaanó: ang mg̃a baril na iyán ay untî untîng itatagò sa iláng bahay, at pagkatapos ay gágawâ ng̃ pagsisiyasat at marami ang ibinibilanggô.... marami tayong kikitain sa paglakad na makawalâ ang mg̃a nápipiít. ¿Batíd na ninyó?

Si Quiroga ay alinlang̃an; takót siyá sa mg̃a armas. Sa kaniyáng mesa ay mayroon siyáng isáng rebolber na walang punlô na hindî niyá hinihipò kailan man kundí liling̃on munang nakapikít ang matá.

—Kung hindî ninyó magagawâ ay hahanap akó ng̃ ibá, ng̃unì’t kailang̃an ko kung gayón ang aking siyam na libong piso upang padulasín ang mg̃a kamáy at ipikit ang mg̃a matá.

—¡Siyá, siyá!—ang sa hulí’y sabi ni Quiroga—¿ng̃unì’t huli ba malami tao? ¿utos lekisa, ha?

Nang bumalík sa kabahayán si Quiroga at si Simoun ay nátagpûán ang mg̃a galing sa paghapon na nang̃agtatalo: pinatabil ng̃ champagne ang mg̃a dilà at nagpapagalaw sa mg̃a utak ng̃ ulo. Nang̃ág-uusapang walang kakimìkimì.

Sa isáng pulutóng na may maraming kawaní, iláng babai at si D. Custodio, ay pinag-uusapan ang isáng pasugò sa India upang pag-aralan ang ukol sa paggawâ ng̃ mg̃a sapatos ng̃ mg̃a sundalo.

—¿At sinosino ang bumubuô?—ang tanóng ng̃ isáng babaing malakí.

—Isáng koronel, dalawáng opisyal at ang pamangkin ng̃ General.

—¿Apat?—ang tanóng ng̃ isáng kawaní—¡ganyán na lamang ang lupon! ¿at kung magkahatì sa kapasiyahán? ¿may pagkabatíd man lamang kayâ sa bagay na iyon?

—Iyán ng̃â ang tanóng ko—ang dugtóng ng̃ isá—ang sabi ko’y dapat pumaroon ang isáng hindî kawal sa hukbo, [155]isáng walâng hilig sa pagkamilitar.... sa halimbawà, isáng manggagawâ ng̃ sapatos.

—Iyan ng̃â—ang sagót ng̃ isáng manghahang̃ô ng̃ sapatos—ng̃unì’t sa dahilang hindî bagay na magpadalá ng̃ isáng indio ni ng̃ isáng makáw at ang tang̃íng magsasapatós na kastilà ay humihing̃î ng̃ malaking sahod....

—Datapuwâ’y ¿anó pa’t pag-aralan ang sapín sa paa?—ang tanóng ng̃ isáng babaing malakí—¡marahil ay hindî iuukol sa mg̃a artillerong kastilà! Ang mg̃a indio ay maaring waláng sapatos gaya nang kung nasa kaniláng bayan.

—Siyang dapat ¡at ang kabáng bayan ay lalòng makapag-titipíd!—ang dugtong ng̃ isáng señorang balò na hindî nasisiyahán sa kaniyáng sinasahod na pensión.

—Ng̃unì’t unawàin namân ninyó—ang sagót ng̃ isa sa mg̃a kaharáp, na kaibigan ng̃ mg̃a opisial na magsisiyasat—tunay ng̃âng ang maraming indio ay walâng sapín kung lumakad sa kaniláng bayan, ng̃unì’t hindî ang lahát, at hindî magkaisá ang lumakad nang alinsunod sa sariling kaibigán kay sa nasa paglilinkód: hindî napipilì ang oras, ni ang dáraanan, ni hindî nakapagpapahing̃á kung kailan ibigin. Tingnan ninyó, ali, na kung katanghalian ay nakalulutô ng̃ tinapay ang init ng̃ lupà. At maglakád pa kayó sa buhang̃inan, doon sa may mg̃a bató, araw sa itaas at apóy sa ibabâ, at punglô sa haráp....

—¡Sa sanayán din lamang iyan!

—¡Gaya ng̃ hayop na burro na nasanay sa hindî pagkain! Sa kasalukuyang labanán, ang lalòng marami sa nasasawî sa atin ay gawâ ng̃ mg̃a sugat sa talampakan.... ¡Inuulit ko ang sa burro, ali, ang sa burro!

—Ng̃unì’t anák ko—ang tutol ng̃ babai—isip-isipin ninyóng napakaraming salapîng magugugol sa katad. Sukat nang maibuhay sa maraming ulila’t balo upang mapagtibay ang karang̃alan. At huwag kayóng ng̃umitî, hindî ko sinasabi nang dahil sa akin na mayroon namán akong pensión, kahi’t kakauntî, lubhâng kauntî sa mg̃a ipinaglinkód ng̃ aking asawa, tinutukoy ko ang ibá na may napakamarálitâng kabuhayan ng̃ayón: hindî nárarapat na matapos ang maraming kahihing̃î upang máparito at matapos na makapaglakbáy dagat ay maging katapusán ang mamatáy dito ng̃ gutóm.... Ang sinasabi ninyóng ukol sa mg̃a sundalo ay totoo marahil, ng̃unì’t [156]ang katunayan ay kahi’t mahigít na akong tatlong taón dito ay hindî pa akó nakakikita ng̃ pipiláypiláy.

—Sa bagay na iyan ay kasang-ayon akó ng̃ aling kuan—ang sabi ng̃ isáng babaing kalapít—¿ano pa’t bibigyan ng̃ sapatos sa walâ namán silang sapatos ng̃ sumipót sa maliwanag?

—¿At anó pa ang kailang̃an ng̃ barò?

—¿At anó pa ang kailang̃an ng̃ salawal?

—¡Isipisipin ninyó ang mápapalâ natin sa pagkakaroón ng̃ isáng hukbóng hubô’t hubád!—ang tapós ng̃ nagtatanggol sa mg̃a sundalo.

Sa isáng pulutóng ay lalòng mainit ang pagtatalo. Si Ben-Zayb ay nagsásalitâ’t nananalumpatì, gaya ng̃ dati’y hináhadlang̃án siyá sa bawà’t sandalî ni P. Camorra. Ang manunulat na prayle, kahì’t niya iginagalang na lubhâ ang mg̃a taong may satsát, ay palaging nakikipagtalo kay P. Camorra na inaarì niyáng isáng praylepraylihang mangmang; sa gayó’y ginagamit ng̃ anyông malayà at dinudurog ang mg̃a sabisabihan ng̃ mg̃a tumatawag sa kaniyáng Fray Ibañez. Kinalulugdán ni P. Camorra ang kaniyáng katunggalî; iyon lamang ang tang̃ìng nagpápalagáy na may katuturán ang kaniyáng mg̃a tinatawag na pang̃ang̃atwiran niya.

Ang pinag-uusapan ay ang ukol sa magnetismo, espiritismo, magia at ibp., at ang mg̃a salitâ’y sumasahimpapawíd na gaya ng̃ mg̃a sundáng at bola ng̃ mg̃a salamangkero: silá ang naghahagis at silá rin ang sumásaló.

Nang taóng iyón ay pinagkákaguluhán sa peria sa Kiyapò ang isáng ulo na dî bagay sa tawag na esfinge, na itinátanghál ni Mr. Leeds, isáng amerikano. Malalakíng pabalità na makababalaghán at nakapang̃ing̃ilabot na nakaaakit sa panonoód ang nang̃akadikìt sa pader ng̃ mg̃a bahay. Ni si Ben-Zayb, ni si P. Camorra, ni si P. Irene, ni si P. Salvi ay hindì pa nakakikita sa ulong yaón; si Juanito Pelaez ang tang̃ing nakakita isáng gabí, at siyáng nagbabalità ng̃ kaniyáng pagkahang̃à sa mg̃a magkakalipon.

Si Ben-Zayb, dahil sa kaniyáng pagkamámamahayag, ay nagpupumilit na makatuklás ng̃ kalinawan; binábanggít ni P. Camorra ang diablo; si P. Irene ay ng̃umíng̃itî; si P. Salvi ay walâng kaimík-imík.

—Ng̃unì’t, Padre, sa hindî na pumaparito ang diablo; tayo sa ating sarili ay sukat na upang magkasala....

[157]—Kung hindî gayón ay hindî makukurò....

—Kung ang karunung̃an....

—¡Ulit na namán ang karunung̃an! ¡puñales!

—Ng̃unì’t making̃ig kayó, aking ihahayag. Ang lahát ay alinsunod lamang sa paning̃in. Hindî ko pa nákikita ang ulo, ni hindì ko batíd kung papano itinatanghal. Anang ginoo—itinurò si Juanito Pelaez—ay hindî kagaya ng̃ mg̃a ulong nagsasalità na karaniwang itinatanghal—¡kahi’t na! Ng̃unì’t ang sanhî ay yaon din; lahat ay dahil lamang sa paning̃in; hintay kayó, ilalagay na paganitó ang isáng salamín, ang isá pa’y sa likurán, ang malalarawan ay matatanaw... anó, isá lamang suliranin ng̃ Písika.

At ibinabâ sa kinalalagyán ang isáng salamín, iniayos, ikiniling at sa dahiláng hindî niyá mapalabas ang kalinawan ay tinatapos sa wikàng:

—Gaya ng̃ sabi ko, walâng pinagibhán sa isang pagsirà lamang ng̃ paning̃in.

—Ng̃unì’t anóng salamín ang ibig pa ninyó, sa sinabi sa atin ni Juanito na ang ulo ay nasa lóob ng̃ isáng kaha, na ipinapatong sa isáng mesa.... Nakikinikinitá ko sa bagay na iyan ang espiritismo, sapagka’t kailan man ay gumagamit ng̃ mesa ang mg̃a espiritista, at sa akalà ko’y sapagka’t gobernador eclesiástico si P. Salvi ay dapat niyáng ipagbawal ang pagtatanghal.

Si P. Salvi ay walâng kasalisalità; hindî sumásagot ng̃ oo ni hindî.

—Upang maalaman kung may diablo ó espíritu sa loob—ang sabi ni Simoun—ang mabuti’y paroonan ninyó’t tingnán ang bantóg na ulong iyan.

Ang palagáy ay minabuti at tinanggáp, ng̃unì’t si P. Salvi at si D. Custodio ay nagpakita ng̃ kaunting ng̃aníng̃aní. ¡Silá ay máparoon sa isáng peria, makipagsiksikan sa mg̃a tao at manood ng̃ mg̃a esfinge at mg̃a ulong nang̃ung̃usap! ¿Anó na lamang ang wiwikàin ng̃ mg̃a indio? Ariin siláng tao na may hilig at kahinàan ding tagláy ng̃ ibá. Sa gayón, si Ben-Zayb, akay ng̃ kaniyáng pagkamamamahayag ay nang̃akòng ipamamanhik kay Mr. Leeds na huwag magpapasok ng̃ manonood samantalang silá’y nasa sa loob: nápakalaking karang̃alan ang ibibigáy nilá sa kaniláng pagdalaw upang huwag sumangayon, at sakâ hindì pa silá hihing̃an ng̃ upa [158]sa pagpasok. At upáng mapang̃atwiranan ni Ben-Zayb ang sinabi, anyá ay:

—¡Sapagkâ’t akalàin na lamang ninyó! ¡Kung mahuli ko ang dayà sa haráp ng̃ mg̃a nanonood na indio! ¡Aalisán ko ng̃ kakanin ang kaawàawàng amerikano!

Si Ben-Zayb ay isáng taong maling̃ap.

May labíng dalawá ang pumanaog, na kabilang ang ating mg̃a kilaláng si D. Custodio, si P. Salvi, si P. Camorra, si P. Irene, si Ben-Zayb at si Juanito Pelaez. Inihatíd silá ng̃ kaniláng mg̃a sasakyán sa pagpasok sa liwasan ng̃ Kiyapò.